فی ظلال القرآن (کتاب)

تفسیر «فى ظلال القرآن» اثر سید بن قطب بن ابراهیم شاذلی، در میان تفسیرهاى قرآن کریم داراى رویکردى سیاسى، اجتماعى، حرکتى و تربیتى است که مؤلف آن به مفسّرى مجدّد با سیاق تفسیرى نوینى شهرت دارد و یکى از پیشوایان و اندیشوران اصیل حرکت اسلامى معاصر است. بنابراین تکرار مکررات فراوانى که در سایر تفاسیر ملاحظه مى‌گردد، در این تفسیر جایى ندارد و در بسیارى از موارد، عرضه دارنده مباحثى بکر و بدیع است.

شخص مؤلف تمام تجربه قرآنى‌اش و نیز رهیافت تفسیرى‌اش را در مقدمه «فى ظلال» چنین خلاصه مى‌کند: در پرتو قرآن زیستم تا هستى را بسى فراخ‌تر از بسیارى از ظواهر مشهودش ببینم، بزرگ‌تر در حقیقت و بزرگ‌تر در تعدّد جوانبش...، در سایه قرآن بازیافتم که تصادف بى‌بصیرت را در عرصه هستى جایى نیست... . محمّد قطب برادر دانشور مؤلف «فى ظلال» نیز در چند سطرى که در آغاز تفسیر آمده است مى‌نویسد: فى ظلال القرآن کتابى است که نگارنده‌اش با روح، اندیشه، شعور و همه هستى‌اش با آن زندگى کرد... و گزیده تجربه زنده‌اش در عالم ایمان را با آن به راز نهاد.

دو مرحله شکل گیری تفسیر

تفسیر «فى ظلال القرآن» در دو مرحله شکل یافت. یک بار هنگامى که سید قطب هنوز پاى در میدان جهاد، حرکت و دعوت نگذاشته بود و بیش‌تر از دیدگاه نکات ادبى به قرآن مى‌نگریست؛ و دیگر بار وقتى که همه وجود پیام قرآنى را بازیافت و به صورت عملى به حرکت، تربیت و دعوت ملتزم گشت.

نخستین مرحله پیدایى «فى ظلال» به سال ۱۹۵۱ در مجله «المسلمون» برمى‌گردد که سعید رمضان منتشر کننده این مجله از مرحوم شهید سید قطب خواست تا به گونه پیوسته نوشتارى در آن مجله داشته باشد و سید نیز پذیرفت که مباحثى در تفسیر قرآن با عنوان «فى ظلال القرآن» بنویسد.

در نتیجه تا آیه ۱۰۳ سوره مبارکه بقره، شرح پیش گفته در مجله «المسلمون» منتشر شد و پس از آن سید قطب تصمیم گرفت عنوان دیگرى را براى مقالات خویش در این مجله برگزیند. به خوانندگان وعده داد که به همین ترتیب، تفسیر سى جزء قرآن کریم را در سى بخش منتشر خواهد کرد. از آن تاریخ «فى ظلال» از مجله «المسلمون» درآمد و سرنوشتى دیگر یافت. پیرو وعده قبلى، نخستین جزء از آن در اکتبر ۱۹۵۲ توسط دارالکتب العربیة در قاهره منتشر شد و پس از آن هر دو ماه یک جزء عرضه مى‌شد. این سیر تا جزء شانزدهم قرآن کریم ادامه یافت.

علت وقفه در تفسیر

بعد از انتشار جزء شانزدهم، سید قطب دستگیر و راهى زندان شد، در هفته‌هاى نخست به سبب آزارهاى روحى و جسمى که مى‌دید، نتوانست کارش را در زندان ادامه دهد. در نتیجه ناشر که قرارداد تفسیر تمامى قرآن مجید را تا پایان با او داشت، از دولت وقت به دادگاه براى جبران خسارت مالى خود شکایت برد و در نهایت دولت توافق کرد که سید قطب در زندان تفسیر را به پایان رساند. در پایان دهه پنجاه میلادى تألیف «فى ظلال» در زندان پایان یافت.

«فى ظلال» در این مرحله گرچه روشى نوین داشت، اما آن نبود که ما امروز شاهدش هستیم بلکه مؤلف دانشمند، پس از کشف نمایش هنرى در قرآن و تألیف کتابى در این زمینه و با همین عنوان، آرزو داشت که این کار را در همه قرآن انجام دهد و به تفصیل ویژگى‌هاى و عناوین نمایش هنرى را در تمام قرآن عرضه دارد. در این مرحله توفیق یافت بخشى از آرزویش را در مورد نمایش هنرى در قرآن برآورده سازد. برخى از خواطر ذهنى، زیبایى، هنر، نمایش هنرى و بعضى از مبادى و مناهج تفسیرى‌اش را در تفسیر «فى ظلال» بیان داشت. اما زندان سید قطب را با مرحله جدیدى از تجربیات قرآنى مواجه ساخت و گستره نوینى از منهج حرکت اسلامى در دعوت، تربیت، جهاد و تغییر بر وى گشود و خداوند متعال او را به سوى کشف کلید فهم گنجینه‌هاى حرکتى قرآن کریم و به کارگیرى‌اش در مسیر دعوت و جهاد رهنمون گشت. با سودجویى از این فیض، تفسیر «فى ظلال القرآن» وارد مرحله دوم سرنوشت خود شد و مؤلف محترم با پالایش و ویرایش دوباره روح ویژه‌اى بدان بخشید. آغاز این کار با توجه به زمینه‌هاى روحى فراهم شده براى سید قطب از قبیل زندان، شکنجه، جاهلیت حاکم از آیات مکى که تلائم کامل با آن داشت، شروع شد.

از این‌رو مؤلف شروع این کار را از سه جزء آخر قرآن کریم که تأمین بخش این هدف بود، آغاز کرد و پاره‌اى از مفاهیم حرکتى جدید را در تفسیر این سه جزء بیان داشت و پس از آن مصمّم گشت این روند را در مورد همه قرآن تکرار کند و با بیان تجربه نوین حرکتى‌اش روحى دیگر در تفسیر« فى ظلال» بدمد. جزء نخست تنقیح شده« فى ظلال القرآن» در آغاز سال ۱۹۶۰ توسط دار احیاء الکتب العربیه منتشر شد و بدین وسیله« نمایش هنرى در قرآن» که بیانگر زیبایى و هنر در قرآن کریم بود، قرین دیگرى یافت که از گنجینه‌هاى حرکتى قرآن کریم، پرده برمى‌داشت. سید قطب بدین اعتبار مفسّرى مجدّد گشت که داراى سبک نوینى در قرآن تحت عنوان« سبک تفسیر حرکتى» است.

شاهکار سید قطب

شاهکار سید قطب در تأمین این هدف (روش تفسیرى‌اش) اجزاى هفت و هشت از «فى ظلال القرآن» است که فراگیر سوره انعام است. مؤلف در مقدمه‌اى که بر این سوره نوشته و در تفسیر این سوره حکمت بسیارى از موضع‌گیرى‌هاى پیامبر اکرم صلّى اللّه علیه و آله را یادآور شده و ضرورت تأسّى و به کار گماردن آن حکمت‌ها را در حرکت اسلامى معاصر گوشزد کرده است، چنان که این دو جزء متمرکزترین، پخته‌ترین و روشن‌ترین اجزاى «فى ظلال» هستند. سید قطب در پرتو همین رهیافت، ده جز نخست تفسیر «فى ظلال» را تنقیح کرد. پس از آزادى از زندان به سال ۱۹۶۴ قصد آن داشت که مابقى اجزاء را نیز به ترتیب سابق پالایش کند و اجزاى یازدهم، دوازدهم و سیزدهم را نیز در این راستا دوباره نوشت که با احتساب اجزاى پیش گفته به شانزده جزء رسید اما سرکشان ستمگر فرصت را از او سلب کردند و راه را بر او بستند و او بى آن که بتواند به هدفش برسد، به سوى پروردگار خود شتافت.

آن چه گفتیم، اندکى از مزایاى «فى ظلال» و ارزشهاى آن بود، اما نباید از نظر دور داشت که سید قطب نیز همچون هر متفکر دیگرى انسان بود و از این رو، نمى‌توان به طور مطلق همه تئورى‌پردازى‌هایش را بى‌چون و چرا پذیرفت. با توجه به دگرگونى‌هایى که پدیده هاى اجتماعى به خود مى‌بینند و تغییر و ثبات و شرایط زمانى و مکانى، مباحث غیر مسلّم این تفسیر نیز همچون هر نظریه دیگرى اثبات و ابطال پذیر است. بسیارى از متفکران، از جمله اندیشوران اخوان المسلمین که دست اندر کار دعوت اسلامى‌اند، به رغم دلبستگى و احترام فراوانى که براى سید قطب قایل‌اند، همه نظریات او را در عمل قابل اجرا نمى‌دانند و نظر بر این دارند که نمى‌توان اخوانى بودن سید قطب را در روش و عمل احراز کرد، زیرا پس از آن که سید قطب از بحران فکرى رهایى یافت، مدّت درازى از تئورى‌پردازان اخوان المسلمین دور و برکنار بود و در بیش‌تر دوران حیات رویکرد اسلامى‌اش در زندان بود و تحت تأثیر شرایط بسیار سخت زندان، مباحثى بسیار تند در تفسیر «فى ظلال» و «معالم فى الطریق» (چراغى بر فراز راه) آمده است که ممکن است با رفق و مدارا و روش بسیارى از دعوتگران عصر کنونى که عزمى راسخ در دعوت دارند، و مهرورزى و مصلحت را رکن رکین دعوت و فراخوانى اسلامى مى‌دانند، سازگار نیفتد. در نهایت مى‌توان به این نتیجه رسید که اگر چه به صورت موقت بتوان نظریه‌هاى سید قطب را پیرامون جاهلیت، طاغوت، کفر و مقابله به مثل و... جز آن را با واقعیاتى ناسازگار دانست، اما حقیقت گفتار سید قطب غیر قابل انکار است.

استقبال از تفسیر

از تفسیر «فى ظلال القرآن» استقبالى شایان شده است، چنان که این استقبال آن را در رده پرتیراژترین کتاب‌هاى دنیا، خصوصا کشورهاى اسلامى درآورده است. استاد حسن فرحات در این باره مى‌گوید: این همه، بدان سبب است که سید قطب «فى ظلال» را دو بار نوشت. بارى با قلم عالم و دیگر بار به خون شهید!

تفسیر «فی ظلال القرآن» دو جزء اول آن توسط حضرت آیت الله سید علی خامنه‌ای، و نیز تمام هشت جلد آن توسط مصطفی خرم‌دل با عنوان در سایه قرآن منتشر شده‌است.

در سال‌هاى اخیر دار الشروق در لبنان (بیروت)، چاپى منقّح از این تفسیر را به بازار کتاب عرضه داشته است. خداوند از مؤلف شهید «فى ظلال القرآن» راضى و خشنود باد و به شیفتگان قرآن کریم و خدمت‌گزارانش در عصر بحران معنویت توفیق بندگى و نشر حقایق قرآن ارزانى دارد.

منبع

نرم افزار جامع التفاسیر، بخش کتابشناسی.

متن کتاب

فى ظلال القرآن